شناسایی جریان فکری غلو در عصر غیبت صغرا به عنوان یکی از جریان های منحرف، اهمیتی ویژه دارد. این شناسایی افزون بر آشناسازی افراد با فضای حاکم بر آن دوره، می تواند ضمن معرفی غلات، نوع مبارزه حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف با غالیان را به تصویر کشد. بررسی منابع فرقه شناختی، حدیثی، تاریخی و... نشان می دهد جریان فکری غلو _ به عنوان یکی از جریان های بسیار خطرناک و آسیب رسان _ در عصر غیبت صغرا از گستردگی ویژه ای برخوردار بوده است. در این دوره شاهد حضور غالیانی سرشناس همچون محمد بن نصیر نمیری، حسین بن منصور حلاج، محمد بن علی شلمغانی، محمد بن علی بن بلال، احمد بن هلال عبرتایی و باورمندان به تفویض در جامعه هستیم. برخی از غالیان این دوره متاثر از یکی از خطرناک ترین غالیان پیشین، یعنی ابوالخطاب بوده اند. حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف در قالب توقیع و از طریق نواب و وکلای خویش به معرفی و رسواسازی غالیان این دوره پرداخته و عقاید غالیانه آنها را انکار فرموده است.

چکیده فارسی:این نوشتار در پی بازنمایی یکی از دیدگاه های مربوط به پایان زندگی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ دیدگاهی که به استناد برخی سخنان و روایات، پایان زندگی حضرت را «شهادت» دانسته است. این دیدگاه بر روایاتی مبتنی شده که به صورت کلی فرجام پیشوایان معصوم علیهم السلام را شهادت دانسته و نیز برخی سخنان که در باب چگونگی شهادت وی نکاتی به میان آورده اند.بررسی ها ضمن ناتمام دانستن این روایات و حکایات برای استدلال به شهادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، با توجه به تفاوت های بنیادین بین دوران یازده امام نخست و آخرین امام، بر این اتفاق دلیلی نمی بیند؛ زیرا شان تلاش های فراوان صالحان در برپایی زندگی ای بر پایه عدل و امنیت از سویی و رشد خرد انسان ها از سوی دیگر، اصولا، انگیزه ای برای از بین بردن منجی موعود را بر جای نمی گذارد.این پژوهش، با تحلیل مستندات این دیدگاه، در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان دیدگاه شهادت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف را نقد کرد؛ کوشیده است روایات مطرح را از نگاه منبع، سند و محتوا بررسی کند.ره آورد این بررسی آن که مستندات بر شهادت آن حضرت ناکافی است و از آن جا که روال معمول فرجام انسان ها، مرگ طبیعی است؛ وقتی نتوان با دلیل قطعی شهادت را اثبات کرد، ناگزیر فرجام زندگی آن امام همام- متفاوت از فرجام زندگی پدران بزرگوارشان که شهادت بوده است؛ مرگ طبیعی است. چکیده عربی:تتطرق هذه المقالة الی بحث واحدة من اللآراء المتعلقة بنهایة حیاة الإمام المهدی الموعود علیه السلام وتؤمن هذه النظریة و استنادا الی بعض الأحادیث و الروایات بإن تلک الحیاة الکریمة تتوج «بالشهادة»، و یبتنی هذا القول علی اساس ان نهایة حیاة المعصومین (علیهم السلام) بشکل کلی تکللت بالشهادة فی سبیل الله تعالی و کذلک فإن هذا الرأی یتناول بعض الأساسیات و یسلط الضوء علی نقاط خاصة و ذلک من خلال ایراد جملة من الأحادیث فی باب کیفیة استشهاد الإمام صاحب العصر و الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف.و تری تلک الدراسة عدم قاطعیة و وضوح تلک الروایات و الأحادیث الدالة علی استشهاد الإمام علیه السلام و ذلک نظرا لوجود الأختلاف والبون الشاسع والأساسی فی مراحل حیاة سائر الأئمة و حیاة الإمام الأخیر (صلوات الله علیهم اجمعین) ولن یکون هناک دلیل علی حصول ذلک الموضوع؛ باعتبار إن الهدف المنشود والمساعی الحثیثة التی یقوم بها الأولیاء و الصالحین هی إقامة و تشید الحیاة الإنسانیة علی اساس العدل و الأمن و السعادة المطلقة هذا من جهة و تنامی العقول الإنسانیة من جهة آخری وبطبیعة الحال فإن ذلک لن یولد أی دافع و عامل ضاغط من أجل القضاء علی حیاة المنقذ الموعود و المصلح العالمی.وقامت هذه المقالة والدراسة ومن خلال تحلیل الأدلة التی اوردتها تلک النظریة علی الإجابة فی کیفیة نقد الرأی القائل فی استشهاد الإمام المهدی الموعود (ارواحنا لمقدمه الفداء) وسعت الی دراسة تلک الأحادیث والروایات من منظار المصدر والسند والمحتوی.واستخلصت تلک المقالة الی ان تلک الأدلة الواردة فی استشهاد الإمام المهدی علیه السلام غیر کافیة ولایمکن الأخذ بها و بما ان نهایة الإنسان حسب المقایس المعمول بها هی الموت الطبیعی وکذلک لایمکن اثبات تلک الشهادة بالدلیل القاطع فالإجبار تکون نهایة حیاة ذلک الإمام الهمام (ارواحنا لمقدمه الفداء) و خلافا لابائه و اجداده الطیبین الطاهرین التی قضیت و ختمت حیاتهم بالشهادة هی الموت الطبیعی.

چکیده فارسی:یکی از مباحث مهمی که اخیرا وارد ادبیات سیاسی اجتماعی کشور شده و در اندیشه دینی ما دارای ریشه عمیقی است، «بصیرت» است. بصیرت، شناخت و معرفت درست و عمیق است که دارای ابعاد و مولفه های زیادی است.بدیهی است که ویژگی های یاران امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف هر کدام قابلیت بررسی جداگانه دارد، آنچه در مقام بیان آن هستیم حرکت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و در پی آن حکومت و گسترش عدالت در سراسر گیتی است که تحقق آن علاوه بر رهبر الاهی به ویژگی های همراهان ایشان هم بستگی دارد تا این توفیق عظیم حاصل شود. آن مشخصه خاص در یاران امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بصیرت است که با توجه به فلسفه بعثت انبیای الاهی و اهل بیت علیهم السلام بر حکومت جهانی و الاهی بوده است، اما به دلیل عدم بصیرت اطرافیان خاص در تحقق آن ناکام ماندند.در این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی با رجوع به آیات و روایات قرآن به عنصر بصیرت در ابعاد مختلف، اعم از اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و عملی در رابطه با یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، پرداخته شده است. چکیده عربی:لایخفی علی أحد إن واحدة من البحوث المهمة والتی تناولتها فی الأونة الأخیرة الأوساط السیاسیة الإجتماعیة للبلاد و اعتبرتها واحدة من المعطیات العقدیة التی تحفز دوما علی الإستنهاض و الحرکة و الثبات و التی لها جذور عمیقة و ضاربة فی رؤیتنا الدینیة هی مسألة «البصیرة» و معنی البصیرة هی المعرفة الصحیحة و العمیقة و الواعیة التی یمکن ان یکون لها ابعادا و مقومات متعددة.و من الطبیعی بمکان القول بإن الخصائص و الصفات التی یحملها أصحاب و أنصار الإمام صاحب العصر و الزمان (ارواحنا لمقدمه الفداء) یمکن ان تبحث کل علی حده ولکننا هنا فی مقام بیان حرکة الإمام عجل الله تعالی فرجه الشریف و من ثم استقرار حکومته و دولته الکریمة و حاکمیتها علی جمیع اصقاع المعمورة و لاشک فإن تحقق ذلک یرتبط بشکل اساسی إضافة الی القیادة الإلهیة التی تجسدت بالإمام علیه السلام بالصفات و الخصوصیات التی یکون علیها اولئک الثلة المؤمنة والصالحة من أنصار الإمام علیه السلام و اعوانه و بالتالی یحصل ذلک التوفیق العظیم و النصرة الإلهیة.ولانجافی الحقیقة إذا قلنا ان أهم خصلة وصفة یتحلی بها أنصاره هی البصیرة و نظرا الی إن عملیة فلسفة بعثة الأنبیاء الربانیین و خلافة أهل البیت (علیهم السلام) تتجلی فی تطبیق و تحقق الحکومة الإلهیة العالمیة ولکن نتیجة عدم وجود البصیرة الواقعیة لدی الأصحاب فإنهم لم یتمکنوا من إنزال ذلک علی أرض الواقع وخابت مساعیهم بالفشل.و تتناول هذه المقالة عنصر البصیرة و ذلک فی الأبعاد المختلفة سواء البعد العقدی والإجتماعی والسیاسی والعملی فی خصوص أنصار و أعوان مولانا الحجة بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف وذلک من خلال الإعتماد علی الأسلوب التوصیفی التحلیلی والرجوع الی الآیات والروایات القرآنیة الواردة عن أهل بیت العصمة والطهارة (صلوات الله علیهم).

هانری کربن با تاثیرپذیری از اندیشمندانی چون هایدگر و سهروردی به نوعی نگاه هرمنوتیک به جهان_ که در آن، معنا اصالت و وجوهی گوناگون دارد_ می رسد. وی با تکیه به دیدگاه های سهروردی، بنیان گذار نظریه ارتباط علی و فعال میان عوالم سه گانه ملکوت، مثال و ماده و نیز با مطالعه آثار شیعه ایرانی به افقی از هستی شناسی می رسد که در آن، لزوم ارتباط مداوم انسان با عالم عقل کل (عالم ملکوت) به واسطه عالم مثال، مطرح می شود. به عبارتی اندیشه سهروردی به پذیرش نبوت باطنی و در پی آن، تاویل باطنی پدیده ها می انجامد که کربن از آن برای تحلیل اندیشه های شیعه بهره می گیرد. بنابراین سهروردی، رویکرد پدیدارشناختی نوینی را ارائه می دهد که با آن می توان نظریه ها امامت و غیبت را تحلیل و درک کرد. در این رویکرد، ظرف زمانی منحصر به فردی مطرح می شود که با «ارض ملکوت»_ زمین عالم مثال_ ارتباط می یابد که کربن مقر امام زمان را در آن جا می بیند. در این پژوهش، با بررسی چگونگی و چرایی نگاه سهروردیایی هانری کربن به امامت، غیبت و زمان، به مدل سازی آن پرداخته شده است.

چکیده فارسی:دوران ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، زمان تحقق غایت آفرینش انسان در زمین است و در قرآن فراوان از آن سخن رفته است. در تحقیق حاضر، با کمک روایات، سه گونه یادکرد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرآن معرفی می شوند که عبارتند از: 1- یادکرد مستقیم امام مهدی؛ 2- یادکرد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ضمن بیان سرگذشت پیامبران الاهی و مردمان پیشین؛ 3- یادکرد امام مهدی ضمن بیان مثال هایی از پدیده های طبیعی. آن گاه ضمن بررسی نمونه هایی از هر گونه، با تکیه بر روایات نشان داده می شود شمار آیاتی که درباره امام مهدی و آینده جهان پیام دارد، بیش از مواردی است که به طور مستقیم به پیوند آن با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در روایات اشاره شده است و با تدبر در این آیات می توان حقایق فراوانی درباره امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و دوران ظهور از قرآن استنباط و از درستی بخش عمده روایات مهدویت در عرضه به قرآن، دفاع کرد. چکیده عربی:لاشک ولاریب فإن عصر ظهور الإمام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هو عصر تحقق الغایة الحقیقیة من خلق الإنسان علی البسیطة وقد تحدث القرآن الکریم عن ذلک فی موارد کثیرة وقد تم فی هذه المقالة و بمساعدة الروایات الشریفة الی معرفة و تشخیص ثلاثة أنواع من عملیة التذکیر بالإمام المهدی المنتظر (ارواحنا لمقدمه الفداء) فی القرآن و هی عبارة عن:1- التذکیر المباشر بالإمام علیه السلام 2- التذکیر بالإمام من خلال التطرق الی تاریخ الأنبیاء الربانیین والأمم السابقة 3- التذکیر بالإمام المهدی علیه السلام ضمن بیان الأمثلة الخاصة بالظواهر الطبیعیة و من ثم تتناول المقالة دراسة النماذج المذکورة من کل قسم من الأقسام الثلاثة و بعد ذلک یتبین و یتضح ان عدد الآیات التی لها ارتباط مباشر بالإمام المهدی علیه السلام والمستقبل الذی یکون علیه العالم هی أکثر من الموارد التی تشیر بصورة مباشرة الی عملیة اتصالها بالإمام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فی الروایات الشریفة. و یمکن من خلال التدبر والتمعن فی الآیات تلک الوصول الی حقائق متعددة عن الإمام الموعود و المصلح الحقیقی للعالم و عصر الظهور و استنباطها من القرآن و کذلک الدفاع عن صحة القسم الأعظم عن الروایات المهدویة الواردة فی إطار المجال القرآنی.

«غایب»، در فقه و حقوق وصف کسی است که از اموال و همسر خود دور افتاده و برای دارایی و همسر او قوانین و احکامی وضع گردیده است و ولایت بر آنها به حاکم شرع یا فقیه واگذار شده است. نسبت به حقوق و اموالی نیز که متعلق به امام زمان (عج) است بعضی از فقها با همین رویکرد نظر داده اند و با استناد به قواعد کلی اموال و حقوق، حاکم شرع را ولی بر اموال امام غایب (عج) دانسته اند و تصمیم گیری در حوزه اختیارات امام غایب (عج) را نیز به جهت غیبت آن حضرت از باب ولایت بر غایب در حدود اختیارات ولایت فقیه دیده اند. در مقایل آنها، فقیهانی هستند که قائل به وجود اموال شخصی آن حضرت در دست مردم نیستند و عقیده دارند که آنچه در دست مردم است اموال عنوانی آن حضرت است که متعلق به بیت المال و حکومت اسلامی است و حاکم شرع و ولی فقیه، به عنوان نایب امام غایب (عج)، وظیفه ولائی ایشان را انجام می دهد و این اموال نیز در اختیار اوست که، در نهایت، در این مقاله همین نظریه ترجیح داده شده است.

در علوم مختلف کلامی، فلسفی و تفسیری، همواره به بحث لزوم وجود امام معصوم در هر دورۀ زمانی اشاره شده است؛ اما همواره سر سخن بدین سو بوده که این لزوم و وابستگی شامل چه ابعادی می شود؟ به عبارتی دیگر عالم اعم از ماده و ملکوت، در چه ساحت هایی به وجود امام عصر(عج) نیازمند است؟ آیا در این بین می توان قائل به منطقۀ فراغی شد، بدین معنی که نقطه ای را یافت که عالم به امام وابسته نباشد؟ امروزه بخش قابل توجهی از شناخت های موجود نسبت به امام عصر(عج) در میان عموم مردم و حتی نخبگان حوزوی و دانشگاهی، محصول شنیده ها و واژگان پرتکراری است که از منظومۀ معرفتی ترسیم شده در آیات و روایات فاصله زیادی دارد. این ضرورت سبب شد تا در این اثر به بررسی تحلیلی ابعاد این وابستگی با تأکید بر اندیشۀ آیت الله صافی گلپایگانی (ره) با روشی توصیفی-تحلیلی روی آورده شود. از مهم ترین یافته ها و نوآوری های این اثر، تشریح ابعاد وابستگی عالم به امام عصر(عج) در همۀ شئون مادی، ملکوتی، فردی و اجتماعی، حدوثی و بقایی است؛ به طوری که مطابق با آیات و روایات شریفه، عالم در هیچ بُعدی از زوایای وجودی خود قادر نیست به حیات خود بدون وجود امام عصر(عج) ادامه دهد؛ بدین ترتیب در هیچ دورۀ زمانی زمین از حجت خداوند خالی نخواهد بود و این وابستگی ریشه در اعتبار نداشته، بلکه ناشی از رابطۀ حقیقی آن با ولیّ خداوند است.

از جمله مولفه های تاریخ اجتماعی تشیع که در زمره باورها و اعتقادات و مراسم شیعیان جای دارد، انتظار ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که به صورت رسمی خاص در شیعه درآمده، در قالب مراسم هایی ویژه بروز و ظهور یافته و در اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی آنها تاثیری درخور توجه بر جای گذاشته است. فرهنگ انتظار در جامعه آذربایجان پیش از صفویه نیز نمود یافته و مبین این امر است که به سبب راه یافتن اعتقادات مبتنی بر ظهور مهدی از قرون نخستین اسلامی تا تاسیس دولت صفوی در اذهان جامعه آذربایجان، رسوم مبتنی بر این اعتقاد و همچنین حرکت های سیاسی- اجتماعی متاثر از آن در این ناحیه، همواره از سوی عامه مردم با استقبال روبه رو می شده است. این پژوهش درصدد است نمودهای فرهنگ انتظار در جامعه آذربایجان در دوران پیش از صفویه را با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با کاربرد مطالعات کتابخانه ای بررسی کند.

مقوله مهدویت و لزوم توجه جدی به آن در روایات اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. حوزه مهدویت، مانند دیگر حوزه های معنوی، شاهد نمونه هایی از انحراف در سطوح خُرد و کلان بوده است. بهترین راه مقابله با این کج روی ها برای معتقدان، مراجعه به اخبار و روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیه السلام) و استفاده از نقشه راه سلوک مهدوی برگرفته از کلام آنان است. در پژوهش حاضر با استفاده از منابع و مراجع حدیثیِ اصیل شیعی، ادعاهای مهدوی شخصی معاصر به نام «احمد بن اسماعیل بصری» در خصوص روزگار مهدیان دوازده گانه» بعد از امام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مقایسه و بررسی شده است. سند پنج خبر موجود در حوزه مهدیان تحلیل و بی اعتباری آنها روشن شده است. همچنین متون این روایات از لحاظ اشکالات مبنایی و عدم تطابق با مدعیات احمد بصری بررسی شده است. در گام بعد، تلقیات معنوی او در جایگاه امامت و ولایت مهدیان با اخبار خاصه (شیعه امامیه) سنجیده شده که سازگاری در آنها به چشم می آید. در نهایت، با فرضِ صحت این روایات، برداشت و معنای قابل پذیرش راجع به «روزگار مهدیان دوازده گانه» ارائه شده است که با توجه به مردود بودن فاصله بین رحلت امام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و رجعت امام حسین (علیه السلام) بر اساس روایات معتبر و مُتواتر شیعه، مهدیان شخصیت هایی چون مراجع تقلید معاصر در عالَم در زمینه انتقال پیام های الهی در عصر رجعت امام حسین (علیه السلام) بیان شدند.

چکیده فارسی:فلسفه انتظار، علاوه بر ابعاد معنوی و دعوت انسان ها به خیر و صلاح، در بعد اجتماعی، تلاشی برای برقراری ساختار اجتماعی بر مبنای عدالت و برابری است. در طول تاریخ، منتظران ادیان و آیین ها چشم به ظهور منجی و مصلحی اجتماعی داشته اند. آموزه های قرآنی بشارت جامعه ای را می دهد که انسان های صالح، وارث آن هستند. احادیث و روایات تاکید دارند که منجی مورد نظر، از خاندان پیامبر بوده، با نام «مهدی» شناخته می شود.مقاله حاضر قیام های دو قرن اول هجری را که با رویکرد فلسفه انتظار و به نام مهدی (عجل اله تعالی فرجه الشریف) صورت گرفته و در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران تاثیرگذار بوده است را در سه گروه: قیام هایی با توسل به اندیشه موعودگرایی شیعه به نام مهدی؛ قیام های مسلمانان، علیه خلافت اموی و عباسی به نام الرضا من آل محمد؛ قیام های ایرانیان بر اساس افکار مذهبی التقاطی اسلام و باورهای پیش از اسلام مورد بررسی قرار می دهد. این قیام ها در نهایت، موجب آشنایی مردم ایران با حقوق انسانی و اسلامی شان شد. چکیده عربی:ان فلسفة الانتظار بالاضافة الی ابعادها المعنویة ودعوتها الانسان الی الخیر والصلاح فانها وفی البعد الاجتماعی تسعی لاقامة الترکیب الاجتماعی علی اساس العدالة والمساواة. وعلی طول التاریخ فان عیون المنتظرین- الادیان او الاعتقادات- تترقب ظهور المنجی او المصلح الاجتماعی. تبشر التعالیم القرانیة المجتمع بان الصالحین هم الذین یرثون الارض. تؤکد الاحادیث والروایات علی ان المنجی المقصود هو من اهل بیت النبی صلی الله علیه واله ویعرف بالمهدی.وفی هذه المقالة تمت دراسة ثورات القرنین الاول والثانی الهجری والتی تمت علی اساس فلسفة الانتظار وباسم المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وکان لها تاثیر علی التحولات السیاسیة والاجتماعیة فی ایران وتم نقسیمها الی ثلاث مجموعات: الثورات التی حصلت وبالاعتماد علی فکرة الموعود عند الشیعة وباسم المهدی و ثورات المسلمین ضد الخلافة الامویة والعباسیة وباسم الرضا من ال محمد صلی الله علیه واله وثورات الایرانیین علی اساس الافکار المذهبیة سواء الاسلامیة منها او اعتقادات ما قبل الاسلام. لقد ادت هذه الانتفاضات وفی النهایة الی تعرف الشعب الایرانی علی حقوقهم الانسانیة والاسلامیة.